Kovid-19 pandemisi birçok soruyu/sorunu gündeme getirmektedir. İnsanlar salgının ne zaman zirveye ulaşacağını veya normal hayata ne zaman dönülebileceğini sormakta. Bu sorulara cevap verebilmek oldukça zordur. Çünkü kesin tedavisi olmayan bir etmen (virüs) saldırısı ve milyonların nasıl hareket edeceğini kestiremediğimiz bir durum var.

Bir olay (a) başlar; (b) artarak yükselir; (c) en yüksek noktaya ulaşır ve burada kısa veya uzun süre kalır (yani bu yükseklikte bir süre devam eder); sonra (d) azalarak aşağı doğru inmeye başlar ve (e) sıfıra (ölür veya gündemden düşer) ulaşır. Yani çan eğrisine benzer bir döngü elde edilir. Aslında bu döngü organizmaların doğum, büyüme ve gelişme, gerileme ve ölüm şeklindeki hayat çizgisine benzer.

Kovid-19; 11 Marta ilk vakanın görülmesi ile –resmi olarak- başladı. Şimdi artarak yükselmesini hep birlikte yaşamaktayız. Bundan sonraki aşama olan salgının ne zaman tepe noktasına ulaşacağı sorusuna cevap aranmaktadır. Bir olayda (işte) ulaşılan en üst aşamaya noktaya zirve (peak) denilmektedir.

Zirve

Şu anda 40 günlük bir salgın geçmişi (veri) var. Bu verilerden yararlanarak salgının ne zaman zirve yapacağını ve sonlanacağını öngörmemiz mümkün. Ancak bu öngörünün geçerliliği geçmişte alınan önlemlerin benzer şekilde uygulanması, alınan tedbirlere uyulup-uyulmaması ile ilgilidir.

İlk olarak salgının ne zaman en yüksek noktaya ulaşacağını tahmin etmeye çalışalım.  Kovid-19 pandemisi ikinci (b) yani artarak yükselen bir aşamadadır. Henüz istatistiksel hesaplamalarda tepe noktasına ulaşılmadığı görülmekte ve yetkililerin açıklamaları da bu yöndedir. Tepe noktasına ulaştığında ise kısa sürelimi ya da uzun sürelimi (grafik yapılsa yatay/düz çizgi oluşturacaktır) kalacağı belli değildir. Tüm bunları belirleyecek olan hiç şüphesiz milyonlarca inanın davranışları olacaktır.

Gün

Artış (%)

Gün

               Artış (%)       

1.04.2020

15,87

11.04.2020

10,93

2.04.2020

15,60

12.04.2020

9,18

3.04.2020

15,36

13.04.2020

7,19

4.04.2020

14,40

14.04.2020

6,65

5.042.020

13,10

15.04.2020

6,57

6.04.2020

11,63

16.04.2020

6,92

7.04.2020

12,88

17.04.2020

5,87

8.04.2020

12,07

18.04.2020

4,82

9.04.2020

10,61

19.04.2020

4,83

10.04.2020

11,23

20.04.2020

5,42

Salgında Türkiye’de ilk vakanın görüldüğü 11 Marttan günümüze kadar olan veriler uzun bir tablo oluşturacağından nisan ayı verileri üzerinden bir projeksiyon yapmaya çalıştım.  Bu dönemde (1-21 Nisan) toplam vaka sayısından ve günlük vaka sayısından yararlanarak hazırlanan ortalama artış oranı Tabloda verilmiştir. Tablodaki verilen salgının azalan artma şeklinde bir seyir izlediğini ortaya koymaktadır. 1-20 Nisan’da ortalama günlük artış oranı % 10.06 olarak gerçekleşmiştir. Bu yüksek bir orandır. Ümit verici husus salgının azalan artma şeklinde olmasıdır. Bu dönemde salgının ortalama günlük azalma oranı % -0,55’dir. Son günlerde % 5 civarında bir artma olduğu dikkate alındığında 8-10 gün içerisinde zirve noktasına erişmesi beklenilmelidir.

Salgının zirve noktasına ulaşması ve düşme eğiliminin hızını belirleyecek olan “halkın davranışları” olacaktır.

Normale dönme

En önemli ve sıkça sorulan soru normal hayatın ne zaman başlayacağıdır. Normal döneme geçiş; kısa vadede salgının baskılanması; uzun vadede ise toplumda antikor gelişme (bağışıklık kazanma) veya aşı/ilaç bulunması gibi faktörler ile sağlanabilir. Bu seçeneklerden salgının baskılanması –hastane kapasitesi dikkate alındığında bir zorunluluktur-  bulaşma tehlikesine karşı alınan tedbirlere toplumun uyması ile mümkündür. Bu nedenle sağlık Bakanlığı/Bilim Kurulunun önerilerine titizlikle uyulmalıdır. Diğer faktörler için daha uzun bir sürece ihtiyaç duyulmaktadır. Bunları hepsi olsa da, Koronavirüs sonrası başta psikolojik olmak üzere hayatın birçok yönden rehabilite edilmesine ihtiyaç vardır.