47- Maraş’ın işgâli ve yaşanan harp dolayısıyla Anadolu’nun nerelerinde destek çalışmaları gerçekleşmiştir?

Cevap: Anadolu’nun doğusundan batısına birçok yerinde Maraş’la alakalı adımlar atıldı. Bunlar çeşitli makamlara protesto telgrafları çekmek, mitingler düzenlemek, aynî ve nakdî yardımlar yapmak gibi başlıklar altında görülebilir. Tespit edebildiklerimiz şunlardır;

* Kastamonu’da Kadınlar Cemiyeti büyük bir protesto mitingi düzenledi.

* Erzurum’daki 15. Kolordu Kumandanı Kazım Karabekir ve Batı Anadolu’daki 20. Kolordu Kumandanı Ali Fuad Paşalar çektikleri telgraflarla mücadeleye çeşitli açılardan destek oldular.

* Merzifon’da toplanan 600 lira Maraş’a iletilmek üzere Sivas’a gönderildi. Benzer yardımlar daha başka yerlerde de toplandı.

* Ulukışla, Tortum, Urfa, Erzincan, Darende, Bolu, Sivas, Siirt, Taşköprü, Ordu, Zile, Nusaybin, Develi, Kula, Çerkez, Uluborlu, Hafik, Viranşehir, Maçka, Çapakçur, Isparta, Kuruçay, Arapkir, Gerede, Sürmene, İncesu, Gümüşhacıköy, Keban, Hezelli, İspet, Acıbadem, Trabzon, Midyat, Elazığ, Giresun, Erzurum, Erzincan, Boyabat, Karadeniz Ereğlisi, Antalya, Denizli, Amasya, Malatya, Mut, Mardin, Resüalyn (Ceylanpınar), Anay-Pazarı, Adilcevaz, Ergani vilayetlerinden çeşitli zaman dilimlerinde Maraş’taki işgali protesto eden telgraflar çeşitli makamlara ulaştırılmıştır.

48- General Keret Maraş’a ne zaman geldi? Geldikten sonra ilk yaptığı şey nedir? Nasıl sonuçlanmıştır?

Cevap: Andre’nin gidişinden hemen sonra 1 Aralık tarihinde görev ve yetki alanı Maraş-Antep-Urfa’yı kapsayacak şekilde Mıntıka-i Şarkîye Kumandanı olarak bölgeye atanan General Keret bu durumu 13 Aralık tarihli bir beyânnâme ile bildirmişti. 15 Aralık 1919 Pazartesi günü de yanında Antep İşgal Kuvvetleri Komutanı Albay Saint Mary olduğu halde yaklaşık 1500 askerle Maraş’a geldi. Keret’in gelmesi ile birlikte Fransız ve Ermeniler, açıktan savaşa hazırlık sürecine girerler.

Keret, ertesi gün için başta mutasarrıf olmak üzere üst düzey memurlar ile şehrin ileri gelenlerini toplantı yapmak üzere kışladaki karargâhına davet eder. Burada; bölgede asayişi temine memur olduğunu, imâr faaliyetleri yapacağını, halkın refahını artıracağını, bir miktar asker ve silah getireceğini bildirerek, kısaca kendilerine tabi olunmasını ister. Bunun üzerine söz alan Ali Sezaî Efendi istifini bozmadan konuşmaya başlayarak; asayişin yerinde olduğunu, herhangi bir maddi yardıma ve hükümet işlerine müdahaleye gerek olmadığını, getirdikleri asker ve silah ile Ermenilerin şımarıklık ve tahriklerinin arttığını ve bunların kabul edilemez olduğunu, mütâreke hükümlerine aykırı davranıldığını söyler.

Neticede iki tarafın da karşılıklı tezlerini ortaya koyması ile oldukça soğuk ve gergin bir ortamda geçen toplantı herhangi bir uzlaşma veya sonuca ulaşmadan dağılır. Keret ikindi vakti yanına Miralay Saint Mary’yi de alarak geri dönmek üzere otomobille Antep’e gider.

49- Çukuroba Camii’ne bomba atılması olayı nedir? Maraşlı nasıl bir tepki ortaya koymuştur?

Cevap: Keret’le Maraşlının toplantısının ve generalin Antep’e döndüğünün ertesi günü olan 16 Aralık 1919 günü akşam vakti Kayabaşı yokuşundaki Çukuroba Camii’ne Ermenilerce bomba atılır. Ayrıca minarede ezan okuyan müezzine de iki el kurşun sıkılır. Herhangi bir can kaybı ve yaralanmanın olmadığı bu olay şehirde heyecanı had safhaya çıkarır. Bayrak Hadisesinden sonra Türklerin psikolojik bir üstünlük elde etmesiyle, Fransız ve Ermeniler yeni arayışlara girmiş ve harp hazırlıklarını artırmışlardı. Maraş’a Keret’in atanmasıyla birlikte, şehre asker ve harp malzemesi nakli hızlanır. Bu durum Maraşlının gözünden kaçmıyor ve kaygıları artırıyordu. Çukuroba Camisine bomba atılması da bardağı taşıran son damla olur.

Ertesi 17 Aralık günü Acemli Mıntıka Reisi İbrahim Evliyâ Efendi, oldukça ayrıntılı bir protesto metni hazırlar ve yine yoğun bir gayret göstererek Acemli Camii’nde kalabalık bir heyeti toplamayı başarır. Bu protesto metni, camiye toplanan 447 Maraşlının imzasıyla imzalanıp, mühürlenir. Korkarak protesto metnine imza ve mühür koymak istemeyenler olursa da, Evliyâ Efendi’nin sert çıkışı ve ısrarı üzerine metnin imzalanması tamamlanır. Ardından hem Keret’e, hem de Antep’teki Fransız komutanlığına iletilmek üzere mutasarrıflık makamına verilir.

Bu gelişme Bayrak Hadisesinden sonra Maraşlının ikinci toplu eylemi olarak tarihe geçmiştir. Bu da, şehrin millî mücâdele konusunda artık iyice organize olmaya başladığını ortaya koymaktadır ki, harbe giden süreçte bunlar önemli kilometre taşlarıdır. Artık sokaklarda, cami ve duvarlara yapıştırılarak ahaliyi millî mücadeleye davet eden bildirilere sık sık rastlanır olmuş ve geri dönüşü olmayan süreç iyice hızlanmıştır.

50- Fransızlar ve Ermeniler Harp Hazırlıkları kapsamında neler yaptılar?

  • Fransızlar düzenli aralıklarla İslahiye ve Antep üzerinden asker ve harp malzemesi nakli gerçekleştirdiler. Bunların bir kısmı şehre ulaşmayı başarırken, bir kısmı Pazarcık ve Türkoğlu güzergâhında çetelerle girilen çatışmalar sonucu engellendi veya ele geçirildi.

  • Fransızlar yanlarında getirdikleri Ermeni lejyonlarının yanı sıra, yerli Ermenileri de silahlandırdılar. Bunu hem getirdikleri silahlarla yaptılar, hem de kışla yanındaki Osmanlı silah deposundan gizlice aldıkları silahları dağıtarak yaptılar. Gizlice aşırılan bu silahlar Maraşlı tarafından fark edilmiş, Kayabaşı mıntıkasında çıkan arbedede polis memuru Suphi ayağından yararlanmıştı. Harp esnasında ele geçirilen kiliselerde zaman zaman bu silahlar da bulunmuştur.

  • Şehirde bulunan tüm kilise ve manastırlar, kolej, yetimhâne, hastane, han, çeşitli amaçla kullanılan bina (dikiş yurdu gibi), Ermenilere ait taştan sağlam bina ve konaklar birer kale haline getirilerek silah ve cephane ikmâli yapıldı. Her binaya yeteri kadar Fransız askeri ve Ermeni çeteci yerleştirildi. Ayrıca devlete ait kışla, çeşitli karakol binaları, depo, gazhâne, şehre yakın yerlerdeki bir kısım çiftlik ve bağ evlerine el konularak buralara da Fransız askeri kuvvetleri yerleştirildi. Buralara erzak ve diğer yaşam malzemeleri yığınağı yapıldı.

  • Ermeni mahallelerindeki ev ve konaklar güçlendirildi, savunma tertibatı alındı, silahlandırıldı. Türklerle karışık halde yaşanan mahallelerde azınlık durumundaki Ermeni evleri boşaltılarak, buralarda yaşayanlar Ermeni mahallelerine, konak ve kiliselerine göç ettiler. Benzer durum Ermeni mahallelerinde azınlık bulunan Türkler arasında da yaşandı. Yani şehir sosyolojik olarak büyük oranda ayrıştı.

  • Silahlandırılan Ermeniler Fransız askerleri tarafından eğitilerek savaşa hazırlandı.

  • Kışlanın etrafı tel örgülerle çevrilerek güvenlik tertibatı artırıldı.

  • Şehrin Adana ve Antep yol güzergâhını gören Abarabaşı Kilisesinin çan kulesi, Türklere yardım gelip gelmediğini tespit etmek amacıyla gözetleme kulesi olarak kullanılmaya başlandı.

  • Ermeniler civar köylere casuslar gönderdiler. Özellikle çerçi ve tüccar şeklinde başta Bertiz köyleri olmak üzere, çevre köylere giderek hazırlıkları öğrenmeye çalıştılar.

  • Başta Zeytûn ve Yenicekale olmak üzere Maraş dışındaki Ermeniler de, silahlanarak savaş hazırlıklarına başlayıp, çevre Müslüman köy ve yerleşimlerine saldırmaya başladılar.